miércoles, 18 de febrero de 2009

Carnaval aymara-andino

PACHA VIVENCIA ANDINA: DIÁLOGO Y CELEBRACIÓN CÓSMICA


Por: Domingo Llanque Chana
Academía Peruana de la Lengua Aymara.

Desde el primero de agosto hasta el domingo de carnavales el mundo andino aymara y quechua vive cada año una experiencia muy intensa de diálogo y celebración cósmica que podríamos caracterizar como la "Pacha vivencia andina". Este diálogo y celebración es un fenómeno social y cósmico a través de la realización de los ritos que permiten la relación y encuentro entre todos los sujetos integrantes de la realidad o "Pacha".

Según la mentalidad andina, toda relación es de sujetos y no hay una relación vertical de sujeto a objeto. Por tanto, y de entrada señalamos que en el mundo andino, sin descontar el lenguaje idiomático, el lenguaje ritual simbólico es el medio más apropiado para la interrelación o intercomunicación universal.

Para poder visualizar esta "Pacha vivencia andina", me refiero a los ritos más significativos relacionados al ciclo vital agrícola y ganadería como también al ciclo vital humano, los cuales son realizados según los usos y costumbres dentro del marco geográfico y social del mundo andino.

a) CICLO VITAL AGRÍCOLA:

AGOSTO:

- Los tres primeros días de agosto es la apertura ritual para la lectura del libro cósmico y da inicio al diálogo de auguración del comportamiento telúrico y cósmico en relación a las precipitaciones pluviales, tan necesarias e importantes para la agricultura y ganadería.
- Las fogatas para ayudar a despertar a la Pachamama.
- La ch'alla o aspersión ritual del licor para saludar y pedir permiso para las roturaciones de la tierra y siembras que se realizan durante los meses de setiembre, octubre y noviembre.
- El k'intu u ofrenda ("Misa") de coca, incienso y hierbas aromáticas que se ofrecen antes de las siembras, principalmente de la papa.

FEBRERO:

- El floreo o saludo festivo a las chacras el día lunes de carnavales al son de la música y danzas.
- El jatha katu o recojo de los primeros frutos de la papa, los cuales son asperguidos con vino y licores y adornados con serpentinas y misturas. Luego se continua la celebración festiva familiar y comunitaria.

MAYO:

- Mamatan urupa (pentecostés), rito familiar y comunitario de acción de gracias y celebración de alabanzas al Dios y a la Pachamama.

DICIEMBRE Y ENERO:

- La wilancha o sacrificio de animales (llama, cordero) para la salud y fertilidad de las chacras que significa también la reafirmación de las mutuas crianzas.

b) CICLO VITAL ANIMAL:

DICIEMBRE, ENERO, FEBRERO:

- Ritos de purificación, fertilidad de los ganados: casa familiar, los corrales, pastizales, pozos y manantiales, sanación de animales enfermos.
- Ritos de marcación de los animales y designación de nuevos dueños.

c) CICLO VITAL HUMANO:

AGOSTO:

- Celebración de matrimonios, es el mes privilegiado para los matrimonios andinos. El matrimonio es el rito de la vida y para la vida, donde se realizan las alianzas de familias para la vida.

NOVIEMBRE:

- Fiesta de los difuntos (muertos vivos). Para los andinos los muertos viven y se comunican socialmente cada año en el día de la fiesta de las almas benditas.

FEBRERO:

- Fiesta de los carnavales, fiesta de la juventud, de la alegría plena comunitaria. Lunes de carnavales, el floreo de la casa hogar.
- Rutuchi, corte de pelo de las criaturas, constituye el nacimiento social mediante el cual se realizan alianzas interfamiliares.
- Fiestas patronales de la comunidad, en especial de la Virgen María, bajo las distintas advocaciones: Nuestra Señora de la Asunción, Natividad, Inmaculada, Candelaria, Merced, Alta Gracia, Copacabana, Cocharcas, Chapi, etc.

Como se puede observar todo el proceso ritual andino está centrado principalmente en la actividad agropecuaria, sin embargo, se realizan ritos relacionados a actividades comerciales y políticos.

1.- EL DIÁLOGO ANDINO:

Como hemos indicado más arriba, el diálogo andino utiliza principalmente el lenguaje ritual simbólico. Puesto que el hablar exige una postura de frente a frente entre los sujetos para intercambiar experiencias comunes, averiguarse mutuamente dentro del código común. Esto es posible a través de los ritos donde todos los sujetos dialogantes se encuentran para intercambiar reciprocidades de reconocimiento y de mutuos servicios.

Para el hombre andino, todos los elementos integrantes del cosmos son vivos y se comunican. Los Achachilas/Apus (espíritus protectores) se conversan los martes y los viernes; los animales, las plantas, los astros, las estrellas, etc. tienen su lenguaje y se comunican. Además tienen voluntad o deseo de comunicarse con los humanos. Los elementos dialogantes, sienten el sufrimiento, el gozo, el amor y el odio. "Todo siente y de ahí las exigencias éticas basados en las normas cotidianas de respeto, agradecimiento, compasión de todas las criaturas y de las fuerzas espirituales en una responsabilidad recíproca" (Cfr. Simón Pedro Arnold).

La actitud del hombre andino frente al comportamiento de los elementos o sujetos cósmicos es de una sensibilidad permanente de observación y escucha a estos "gritos" cósmicos de preocupación por la vida del hombre y de toda forma de vida. Pues los diversos miembros integrantes de la comunidad cósmica sean estas corpóreas o espirituales, tienen sus tareas específicas de ser "mensajeros", "proveedores", "protectores", etc. para mantener el equilibrio armónico de relaciones de mutualidad. En este sentido, la religión andina permite este encuentro de diálogo y celebración integral universal.

En la práctica de la religión andina y sobre todo en la realización de los ritos el "Yatiri" (sacerdote andino) invoca la participación de todas las fuerzas, energías vivas (tronos y dominaciones al decir de la Biblia) para esta convivencia en el banquete simbólico de la ofrenda, misa, wilancha que se ofrece ritualmente. De esta manera todos estos ritos son actos reconciliatorios, que invaden la totalidad de la vida aymara y quechua no son sino un permanente diálogo de atención recíproca al sentir del mundo/Pacha.

2.- LA CELEBRACIÓN CÓSMICA ANDINA:

Toda celebración es un factor de cohesión y unificación de un grupo humano en orden a compartir una misma experiencia, social religiosa o política o bien para adoptar un determinado compromiso, en cualquiera de esos órdenes de la vida. Celebrar es también sinónimo de hacer fiesta; que esencialmente es resaltar eufóricamente los acontecimientos significativos en la existencia personal y social que tienen significaciones trascendentes, tales como el nacimiento, la muerte y todos otros hitos de la existencia personal y social. Pero la celebración de estos hechos significativos en los Andes toma una trascendencia cósmica y universal en su perspectiva, pensamiento y sentimiento.

En los Andes el cumplimiento de las normas de reciprocidad, ritualidad, solidaridad, etc. es el cambio obligado hacia la celebración comunitaria y universal. De esta manera la "utopía" andina se orienta esencialmente a la fiesta, es decir, a la celebración gozosa eufórica de la armonía total reafirmada o recuperada por la colectividad. ¿Cómo no celebrar la energía vital que prorrumpe en toda la vegetación al regado por las lluvias al son de relámpagos y rayos fulgurantes?. ¿Cómo no brincar de gozo y alegría al acompañar a los críos de ganados que retozan y brincan en la altipampa andina?. ¿Cómo no entrar en unísono en la poligonía del trinar de las aves en el lago y en las lagunas cordilleranas?. ¿Cómo no vestirse de ropas multicolores cuando el campo se reviste de flores fraganciosas que contagian en su hermosura?. ¿Cómo no admirar el firmamento que cual una pantalla gigante te comparte las maravillas del universo infinito?.

La fiesta es como la realización simbólica del ideal andino de reconciliación cósmica. En tal sentido la música, la danza y la borrachera aparecen como la anticipación o realización del ideal de una complementaridad universal.

Aquí los sujetos celebrantes Dios, los espíritus servidores de Dios, los espíritus protectores de la comunidad y los integrantes de la comunidad universal con la sociedad humana se entrelazan para hacer vivir y decir somos Pacha/existencia.

Jallalla! Jallalla! Jallalla!

Domingo Llanque Chana
APLA, Puno - Perú

martes, 10 de febrero de 2009

Aymara lip'iwinaka

Aymara aru parlañani, ukhamaraki yatiqawi yatichawimpi ch’amanchasiñani

Qillqiri: Wayna mallku - Franz Laime P.

Kunapachati jiwasanaka pachpa municipionaka, prefecturanaka, ukhamaraki gobierno irpiri utanaka irnaqañanixa, ukkjakiwa nayraru wali qamasampi Qullana Aymara markasaru sartayapxañani. Jiwasanaka pachpa amuyunakasampi, pachpa lurawinakasampi, pachpa sarawinakasampi ukhamaraki arunakasampi. Ukkjakiwa markasaxa sartasini wali qamasampi. Wakisiwa yatichawi yatiqawinakampi sarantaña jani mayampisa jisk’achata uñjasiñataki. Jiwasati wali ch’iki amuyumpi parlañanixa, janiwa khitisa pisiru tukuykistaniti.

Aymara wiñay sarawinakasa tuqinakata ch’amanchasiñani yatxatañani nayraqata, ukatawa yaqha markanakampi parlañani jani jisk’achayasisa purapata yanapasiñataki.

Yaqha tuqita amuyt’añarakiwa chukiyawuna jilata kullanaka qamasirinakata, jupanakaxa aymaranakasipkiwa, chukiyawunkatapata janiwa k’umiñakiti, janiwa aymaraxtati sasina. Yamakisa altupatanxa niya taqiniwa aymarkamaki jakasiraktana, aymaranakaxa niya 74% ukkjanitanwa siwa. Yaqhipasti patanaka utani, yapuni, uywani ukhamaraki chukiyawunsa utanirakitanwa.

Aka chuquiyawu markanxa taqinisa sumpachawa aymara arusata irnaqapxaraktana, janiwa ancha p’inqasirinakaxa utjkiti. Taqpacha qhatunakana, pachaxchunakana, uta manqhanakana aymara arusata parlasitaskarakiwa, ukampisa irnaqawi(instituciones) taypinxa janiwa aymara parlaskiti, markasatakixa walipunispawa arusata parlañaxa. Amuyañaspawa, kunapachatixa mä aruxa chhaqtixa, pachpa markachirinakana juchapawa siwa. Jiwasa pachapati p’inqasiñani ukaxa, jiwasa manqhanwa arusaxa jiwaski sarakiwa, ukhamaraki chhaqtaski. Kunaskpasa kawkinkaskañanisa wakisiwa arusata parlañaxa, ukhaki markasa wali ch’amanchata uñjasirakini. Uka amuyunañaka phuqhapxañani ukkjakiwa markasaxa wali ch’amanchasini.

lunes, 9 de febrero de 2009

IBEROAMÉRICA MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPXATA KARTA QILLQATA
QALLTA ARUNAKA

Iberoamérica jach’a markanakana mallkunakapampi, píqichirinakampixa akhama arsupxi:

I Cumbre Iberoamericana mathapiwina arsuta amtawinaka amxasina; ukhamarusa, kuna laykutixa nanakaxa wali yatipxtha kunaymana markanakana maya tunuta sartatapa; ukhamarusa taqinisa kunaymana markanakata, kunaymana wilani, kunaymana amuyunakanitasa yatpxthwa. Nanakana lurawinakajaxa taqi markana maya amuyunakapa, sarnaqawinakapa, taqinisa mayacht’asispa, ukhamarusa kunaymana uñstatanakasa, jakawinakasa jakisthapiñaparuwa ch’amachapxtha.

Kuna laykutixa wali wakisiriwa Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura utt’ata jach’a mathapitana markanakana sarnaqawinakapa, amuyunakapa nayraru sartañapataki kunaymana amuyutanaka, ukhamarusa kuna amuyunakatixa “Declaración sobre la Diversidad Cultural” (2001) ukana arsuta, ukhamarusa kuna amtawinakatixa 12, 13, 14 t’aqanakana arsutäki “Convención sobre la Protección y Promoción de la Diversidad de las Expresiones Culturales” XXXIII Conferencia General de la UNESCO, París markana iyawa satäkana uka amtawinaka amtasina.

Wali yäqata, wali ch’amanchatawa yaqha tuqi markanakankiri taqpacha p’iqinchiri jach’a utanakana markanakasana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa nayraru sartañapataki luratanakapaxa. Ukhamarakiwa Organización de los Estados Iberoamericanos para la Educación, la Ciencia y la Cultura (OEI) nayraru sartañataki yanapatapaxa waliwa. Uka kikiparakiwa, kunanaktixa Secretaría General Iberoamericana (SEGIB), taqpacha markanakana maynita mayniru yanapt’asipxañapataki luraña qalltapki ukaxa wali yäqataskarakiwa.

Nanakaxa yatipxtha, kawki markanakantixa jaqinakapaxa kikipa kamachinakani, kikipa phuqañanakani, ukanwa jaqinakapaxa kunanaktixa amuyupki uka lurapxani, ukhamatwa khitinakatixa uñstayapkäna, khitinakatixa yatipki; ukhamarusa khitinakatixa markanakapana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa jakayapkani ukanakawa jani khitinsa jark’ata nayraru sartayapxani.

Markanakana sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa kunjamatixa yaqha markanakanxa, jani khitinsa jark’ata sartki, taqinsa yäqata, aka pachana utjiri jaqinakana kamachinakapa uñt’atarjama, uka kikiparakiwa sartañapa; ukhamarakiwa, markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapaxa wali yäqata, jaqinakana wayt’ata kamachinakapjama amuyutañapawa.

Sarnaqawinaka, yatitanaka, amuyunaka iyawa sasa apnaqataxa, marka jaqitasa amuyuyasixa, ukatwa ukaxa taqinsa mayacht’asiñataki, jani khitirusa t’aqaqtayañataki, jani armanukuñatakiwa; ukhamarusa, ukaxa sapa maynirisa, sapa markanakaparusa jupanaka kikipa yäqasiñaparuwa ch’amachi.

Aka pachana sartiri markanakana mayacht’asitapaxa, walja jaqinakana, markanakana jani kikipa yäqata, maya qhawqha munañani jaqinakana, markanakana munañanakaparu sartatawa; ukamipanwa ukaxa janipuniwa Iberoamérica jaqinakana, markanakana mayacht’asiñaparusa yanapkiti, jani ukaxa maynita mayniru yanapt’asiña lantixa k’atampi maynita mayniru uñkatasiñaruwa ch’amachi.

Taqi maynisa, markanakapasa suma pampachasisa utjañataki, maynita mayniru kikipa yäqasisa aruskipasipxañataki, markanakana amuyunakapsa, yatitanakapsa maynita mayniru kikipa yäqasisa yanapt’asipxañataki; markanakasasa, yaqha markanakasa suma utjapxañapatakiwa nanakaxa yanapt’awinakaja yatiyapxtha.

Jaqinaka jakañapatakixa, kunaymana yatiwinaka, amuyuwinaka, sarnaqawinakawa wali wakisirixa, kunatixa ukanakaxa aka pachana utjiri jaqinakana nayraru sartañaparuwayanapi. Ukatwa taqi markana yatitanakapasa, amuyutanakapasa, sarnaqawinakapasa, jani khitinsa jark’atawa, taqinsa munatañapa, iyawa satañapa. Ukhamarakiwa, taqi tuqinsa uñt’atanaparaki, yatitañaparakiwa, ukhamatwa markanakasaxa kikipa jach’aptapxaspa.

Markanakana kunaymana yatitanakapa, amuyutanakapaxa, kawkita kawkirusa uraqinakapasa, kunjamasa aka pachankiri jaqinakana, yänakapata, jakirinakata amuyupxi uka qhananchiriwa. Ukhamawa, jaqinakana, markanakana khititapasa, kunjamatapasa janiwa jukïrinakapata, utjawipa chiqata t’aqaqatäkaspati.

Taqpacha markanakana sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa kikipa uñjatañapa, yäqatañapaxa arsutanaka mayampi amtaskasina; ukhamaraki, nayratpacha jutiri markanaka, jisk’a markanaka kunjamapkitixa ukhama uñt’añataki, kunaymana chijinakata jark’aqañataki, yatitanakapsa, amuyutanakapsa nayraru irptañatakixa, kunanakatixa luraña wakiski ukaxa wali amtata qhananchataskiwa.

Kuminiräranakana, jaqi markanakana yatitanakapata, kunaymana luraña yatitanakapata, kunanakatixa jupanaka kikipataki wakiqayapki, uka wayt’ata kamachinakaxa yatitaskaraki, uñt’ataskarakiwa.

Iberoamérica markanakaxa mayakispasa ukkamawa. Ukanxa jani yaqha chiqanakana uñasiri sarnaqawinaka, yatitanaka, amuyutanakawa qhansti; ukhamarakiwa, taqi markatakisa kunaymana sarnaqawinakasa, yatiwinakasa, amuyuwinakasa khuskha jukïripawa. Ukanakaxa jani chhaqtañapatakixa, kunaymana chijinakata jark’aqaña; ukhamarusa, nayraru sartayañawa wakisi.

Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa mayja mayjawa, ukaxa aka pachankiri jaqinakaru yatiyataskiwa. Ukaxa markanakana sarnaqawinakapa uñt’ayiriwa, ukhamatwa kunaymana yatitanakani, amuyutanakanixa. Uka yatitanaka taypinxa arunakawa wali yäqañaxa; ukhamarakiwa, kunalaykutixa uka arunakana achachilanakata allchhinakaruxa mayjt’atapaxa wali yäqatarakiwa.

Nayra pachatpacha jutiri jaqi markanaru wasitata yäqañatakixa, arunakapa mayampi uñstayaña, jani chhaqtañapataki arunakapa parlaskakiñawa wakisi, kunalaykutixa ukaxa marka kankañaparuwa ch’amachi.

Kunatixa markanakana qullqipa, jukïrinakapa mirañatakixa yatitanakapasa, amuyutanakasa wali chaninchatawa; ukhamarakiwa, ukanakaxa aka tuqinkiri jach’a suyusa jukïrinakapa mirañaru, jaqinakapa nayraru sartañaparuwa ch’amachi.

Lurawinakasa, yänakasa kunaymana luqatanakasa jaqinakana masinakapampi, pachampi suma utjañataki amuyutanaka yatiyiriwa, ukatwa ukanakaxa janiwa qullqitakiki, jukïritakikiti wakiskixa, jani ukaxa, nayraqatxa jaqinakana suma utjañataki amuyutanakaparjama ch’amachatapaxa chiqaskapuniwa.

Jaqinakana amuyutanakapa uñstayata wali wakisiritapa iyawa sasina; kunjamatixa yaqha jaqinakana uñstayatanakapaxa uñt’atäkixa, uka kikiparakiwa jaqi markanakana uñstayata amuyunakaxa uñt’atañapa; ukhamarakikiwa, inuqirínakapa, uñstayirinakapaxa qhawqhäkitixa chanipaxa jukhampi chaninchatarakiñapawa. Taqinisa jani khitina jark’atawa yatitanakapasa, amuyutanakapasa uñt’atañapa, ukanakaxa iyawa satawa.

Markanakana kunaymana yatitanaka, amuyutanakaxa jani khitinsa jark’ata, jisk’achata, maynita mayniru khuskha yatikipayasina, uñt’ayasina jach’aptisa, nayrarusa sarti; ukhamarakiwa, ukatakixa yaqha tuqinakana sartiri markanakampi yanapt’asiña wakisiritapaxa uñt’ataskiwa.

Jichha uñstiri sarnaqawinakasa, yatitanakasa, amuyutanakasa uñt’ataskiwa, ukanakaxa jaqinakana kunaymana jakatapata, qullqi, yänaka apnaqatapata jutixa; ukhamawa ayllunakana, kumuniräranakana utjiri jaqinakaxa ch’amjasirixa maysata maysaruwa sarapxi, yaqhipanakaxa yaqha markanakaru utjirirakiwa sarxapxi, jach’a markanakansa mayja utjañanakarakiwa uñsti, kunaymana yänaka lurañanaka nayraru sartatapaxa yatitarakiwa, ukhamatwa machaqa amuyunakasa, yatitanakasa, lurañanakasa uñstaraki. Uka uñstatanakaxa maynita mayniru suma aruskipasiñaru, mayninakampi suma jakañaru, aruskipasipxañanakaparuwa ch’amachi.

Iberoamérica markanakana maynita mayniru yanapt’asitanakapampi sartiri; ukhamarakiwa yatitanakapasa, amuyutanakapasa khuskha yäqatañapataki, ch’amanchañataki yanapañaxa iyawa sataskiwa.

Kunanakatixa Ministros de Cultura, ukhamarusa Políticas Culturales Iberoamericanas p’iqichirinaka mathapiwina arsutäki, kunanakatixa Iberoamérica markanakana kunaymana yatitanaka, amuyutanaka kunaymana chijinakata jark’aqañataki, nayraru irptañataki; ukhamarusa, Iberoamérica sapa markanakaxa marka kankañaparu, kunaymana yatitanakaparu, amuyutanakaparu ch’amachañataki, mayninakampi khuskha aruskipañataki, jani jisk’achasisa utjañataki San José de Costa Rica (2004) arsutana amtatäki; kunanakatixa “Declaración de Córdoba” (2005) amtatanxa XV Cumbre Iberoamericana jach’a markanakana p’iqichirinakaparu, mallkunakaparuxa, taqi markanakana yatitanakapa, amuyutanakapa khuskha sartapxañapataki ch’amachañataki; ukhamarusa Iberoamérica markanakaxa yatitanakapatsa, amuyutanakapatsa maynita mayniru yanapt’asiña utt’ayañatakixa “Carta Cultural Iberoamericana” wakichata qillqañaxa ch’amachatäphana siri amuyuxa puriyatawa; ukhamarusa, kunanakatixa “Declaración de Salamanca” amtatanxa maya “Carta Cultural Iberoamericana” qillqañaxa amtatäna, markanakana kunaymana sarnaqawinakapatpacha Iberoamérica markanakana khuskha jakañawjama utt’añaparu, jaqinakapasa t’aqisiña jakawita mistusina nayraru sartañapataki yanapaña amuyusina,

ARSUPXI
I JAKXATAÑANAKA
ƒ Jaqinakana khuskha jaqichasiñapataki, t’aqisiña jakawita mistusina nayraru sartañataki; ukhamarusa jani khitisa jila yäqatañapatakixa, markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapaxa wali chaninchatawa, ukhamarusa wali wakisirirakiwa.
ƒ Markanakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapaxa jani walinakata jark’aqaña, nayraru irptañawa wakisi, kunatixa ukanakaxa Iberoamérica markanakana kawkita jutatasa, uñstatapa, marka kankañapa unanchi; ukhamarakiwa, ukawa walja jaqinakana, markanakana kunjamatapa, arunakapa, sarnaqawinakapa utjki, ukampi jach’aptapki uka unanchayasi.
ƒ Maynita mayniru yanapt’asitanakapampi, yäqasitapampi, jani khitinsa jark’ayasiñampi, taqinisa khuskha yatitanaksa, amuyutanaksa uñt’asiñampi, maynita mayniru jakawinakapsa uñt’asiñampi, taqi markanakata sipansa Iberoamérica markanakjama sayt’añawa wakisi.
ƒ Iberoamérica markanaka taypina kunaymana yänaka, yatitanaka, amuyutanaka taqina uñt’añapataki, mayikipasipxañataki yanapañawa wakisi.
ƒ Iberoamérica markanakaxa, aka pacha yaqha tuqi markanakampi yanapt’asipxañanakapataki, ukhamarusa maynita mayniru suma aruskipasipxañanakapatakixa, khuyapayasiña, yanapt’asiñawa wakisi.
ƒ Iberoamérica markanakanxa qhawqhäkitixa sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa, yänakapasa, kunatixa jakaña pachana utjki ukanaka jani walinakata jark’aqañatakixa, Iberoamérica markanakaxa maynita mayniru yanapt’asipxañapawa wakisi.

II IYAWA SATA ARSUTANAKA

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPA, YATITANAKAPA, AMUYUTANAKAPA UÑT’AÑATA, JARK’AÑATA IYAWA SATA ARSUTA

Aka pachana mayachasita, jani t’aqkxtayaña, mayta mayniru uñjasiña, arxatasiña iyawa sata arsutanakatakixa, yatitanakasa, amuyutanakasa wali wakisiri wakt’asiri kamachinakjama amuyutañapawa. Uka wakt’asiri kamachinakaxa, aka pacha jaqinakana walinkañapataki arunaka taypina phuqañawa, ukhamatwa uka phuqañaxa, taqi jaqinakarusa, mathapita jaqinakarusa kunanakatixa ch’amanakapankki uka lurañaparuwa ch’amachi, uka kikiparakiwa, qhawqhäkitixa yatitanakapasa, amuyutanakapasa ukanakaru mantaña, ukankaña walt’añaruwa ch’amachi. Uka wakt’asiri kamachinakaxa, jaqinakaruxa markanaka taypina khuskha yäqata jaqinakjama utjañaruwa wakiqayi; ukhamarakiwa, sapa mayni jaqisa markapa taypinxa jupanakawa qhawqhäkitixa yatitanakapasa, amuyutanakapasa uka uñstayirinakjama, inuqirinakjama uñt’atapxixa.

LURAÑANAKARU MANTAÑATA IYAWA SATA ARSUTA

Iberoamérica marka tuqinakana, sapa jach’a markanaka tuqinakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa nayraru sartañapatakixa, kunanakantixa wakiski ukanakaru taqpacha jaqinaka mantasina ch’amachatapaxa wakisiriwa. Ukatakixa qillqata kamachinaka, arxatiri utanakawa utjañapa, ukanakawa kunaymana wakisirinakankañaru ch’amachañapa.

MAYACHASIÑATA, YANAPASIÑATA IYAWA SATA ARSUTA

Jisk’a markanakpura, jach’a markanakpura mayacht’asitapaxa, taqi markanaka jani jisk’achasisa, taqisa khuskha yäqasisa sarnaqañanakaparuwa irpti, ukhamatwa Iberoamérica markanakaruxa jani jisk’achasisa sartañaparuwa ch’amachi.


Maynita mayniru yäqasiñxaru, ukhamarusa taqinsa khuskha irnaqatanakapxaru sartiri maynita mayniru kikipa yanapasiñawa Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapana wali yäqata thakipaxa.

JAYSAÑATA, KIKIPA UÑJASIÑATA IYAWA SATA ARSUTA
Iberoamérica markanaka taypinxa sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa, taqi tuqiru sarañapataki, mayninakampi kikipa yäqasisina, aynisisa mayikipasiñatakixa maynita mayniru yanapasiñaru ch’amachañawa wakisi.

TAQSARU WAKT’IRI IYAWA SATA ARSUTA
Markanakana kunaymana yatitanakapa, amuyutanakapa taqinsa uñt’atañapataki, Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa khusa utt’ayañatakixa, taqina yatkaña, uñjkaña luratanakanxa, markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa yäqañawa wakisixa.

MAYNINAKAMPI ARKXATASISA SARTAÑATA IYAWA SATA ARSUTA Markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakaplayku wakichatanakasa, luratanakasa, kunjamatixa jukïrinakapasa, jaqinakana sarnaqatanakapasa, aruskipatanakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa janiwa yaqhaqtatapxañapäkiti, jani ukaxa arkxatasipxañapawa, kunatixa Iberoamérica jukïrinakapasa, jaqinakana jakawinakapasa nayraru sartañapataki ch’amachatañapawa.

MARKANAKANA LURATANAKAPATA, YÄNAKAPATA, LUQAÑANAKATA IYAWA SATA ARSUTA
Markanakana luratanakapa, yänakapa, luqatanakapaxa, aka pachana jaqinakampi chika jakirinakata amuyutanakapa apiriwa, ukatwa jukïrinakapata sipanxa nayraqatankaraki, k’atampi yäqatarakiwa.

NAYRARU SARTAYAÑARU YANAPAÑATA, MAYACHASIÑATA, JANI KHITIRUSA ARMANUKUÑATA IYAWA SATA ARSUTA
Markanakaxa, kunapachatixa taqita amuyusina kunanaksa wakichapxi, kunaymana sarnaqawinakapsa, yatitanakapsa, amuyutanakapsa yäqapxi uka
pachawa jukïrinakapa mirañapsa, jaqinakapana nayraru sartañapsa, jani khitirusa armanukuñsa jakxatapxi.

MARKANAKAPANA SARNAQAWIPLAYKU ESTADONAKANA AMUYUTANAKAPATA, LUP’ITA LURAWINAKA IRPTAÑATA, PHUQAYAÑANAKATA IYAWA SATA ARSUTA
Markanakanxa qhawqhätixa kunaymana yatitanakapasa, amuyutanakapasa utjki uka chijinakata jark’aqañataki, nayraru irptañatakixa, kunaymana kamachinaka, lurañanaka amuyuñasa phuqayañasa estadonakana amparapankiwa.



III AMTATANAKA PHUQAÑAWJANAKATA

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA; UKHAMARUSA, JAQINAKA WALINKAÑAPATAKI ARUNAKATA


Jaqinaka walinkañapataki arunaka nayraru aptañana, khuskhachañana, yatitanaka, amuyutanaka ch’amachaña wakisiritapaxa iyawa satawa. Markanakana sarnaqawinakaplayku amuyutanakasa, jakikiptañapataki chámachatasa, taqinsa uñjkañampi, yäqasiñampi; ukhamarusa jaqinaka walinkañapataki aru jaysañampi jakisthapitañapawa.


Ukhamarakiwa, jisk’achasitata qhispiñataki, markasa jaqinakjamaxa taqinisa kikipa wayt’aña, phuqaña kamachinakampi sartañatakixa, iyawa sata lurañanaka amuñuña wakisiritapaxa uñt’atawa.


NAYRA PACHATA JUTIRI MARKANAKANA, JAQI MARKANAKANA, ÁFRICA TUNUNI MARKANAKANA, YAQHA MARKANAKARU SARXIRI JAQINAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA
Nayra pachata jutiri markanakana, jaqi markanakana, África tununi markanakana, yaqha markanakaru sarxiri jaqinakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapaxa, Iberoamérica markanakana kunaymana sarnaqawinakapa, jakawinakapa taypinkirjamaxa wali yäqatawa, ukhamarusa aka pachankiri jaqinakana jukïripawa.

Ukata wakisiwa:


ƒ Aka markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa nayraru irptañatakixa kunanakatixa lurañäki, uka amuyusina luraña; ukhamarusa taqi chijinakata jark’aqaña, taqinsa munata amxasiña, achachilanakata allchhinakaru yatiyañawa wakisi.
ƒ Uka markanakana nayratpacha jutiri kunaymana kusisiyañanakapsa, siwa sawinakapsa, jawarinakapsa nayraru irptaña; uka kikiparakiwa, iwxanakapsa, taqikuna luraña yatitanakapsa, taqikuna apnaqatanakapsa, uñstayatanakapsa, inuqatanakapsa uñt’ana. Taqpacha ukanaka jani khitinsa kamsata lunthatasiñata jark’aqañawa wakt’asi, kunatixa ukaxa inuqiripa, uñstayiri markanakatakixa janiwa walïkiti.
ƒ Markanakana sartawinakapana inuqata tunupa uñt’aña; ukhamarusa, kunanaktixa yatitanakapampi, uñstayatanakapampi, luratanakapampi luraña munapki, uka qhanpacha amuyusina jupanaka kikipawa sapxañapa.
ƒ Kunanakatixa, qhawqhatixa yatitanakapa, uñstayatanakapa, lurawi lurawinakapa apnaqatata jalaqki, uka jaljtayasiñataki, qhawqhatixa sapa mayniru wakt’añapäki uka wakt’ayañatakixa kunanakatixa wakiski uka amuyusina phuqañawa wakisi.
ƒ Markanakana jakawipana kunaymana lurawinakarusa, jani khitinsa jark’ata, ina ch’usa mantañatakixa, jaqi markanakana, África tununi markanakana, yaqha markanakaru sarxiri jaqinakana kunaymana sarnaqawinakapana, yatitanakapana, amuyutanakapana chanipa uñt’añawa wakisi.
ƒ Yaqha markanakaru sarxiri jaqinakana, jach’a markanakasa taypina mayninakampi suma aruskipasiñaru, suma utjañaru yanapt’atanakapaxa uñt’atawa.
ƒ Markanakasansa ina jaqisa, mistisa, janq’usa, ch’iyarasa jani kikipa uñjatasa, mayninakaru uñisnukuña, lakinukuña, jisk’achaña utjatapaxa yatitaskiwa, ukata ukhama jani walt’awinaka chhaqtayaña wakisiritapaxa iyawa sataskapuniwa.


TAQI CHUYMAMPI ARSUTA ARUNAKATA, LURATANAKA INUQATANAKATA
Taqi chuymampi arsuta arunakasa luratanakasa Iberoamérica kankañapa, kunaymana sarnaqawinakasa, yatitanakasa, amuyutanakasa qhananchiriwa; ukatwa ukanaka jani chhaqtañapataki, nayraru sartañapatakixa wali ch’amachañawa.

Taqi chuymampi arsutanaka, luratanaka uñstayatanakaxa, amuyt’awinaka, jaqi marka kankañapa, uñt’ayasitapa, jukïrinakapa miratatapa, yatiñanaka uñstatapa, markanaka mayjt’ayata imxasiriwa, ukatwa taqi chuymampi arsuta arunakasa, luratanakasa taqinsa chuymart’asiñapataki, yatiqañanakapatakixa taqiru uñt’ayañawa wakisi.

WALJATA APSUTA, INUQATA YATITANAKATA, AMUYUTANAKATA Waljata apsuta, inuqata yatitanaka, amuyutanakaxa, markanakana yatitanakapa, amuyutanakapa uñstayañaru, taqirusa uñt’ayañaru irpiriwa; ukhamarakiwa, ukaxa kunjamäkitixa jaqinakasa, markanakasa uka arsuri, jukïrinakapa mirayiri, jilayiriwa.

Uka waljata apsuta, inuqata yatitanakata, amuyutanakata jutata utjirinakaru khuskhata taqinisa mantañanakapataki, maynita maynirusa pachpaki mayikipasipxañataki; ukhamarusa Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, kunaymana yatitanakapa, amuyutanakapa yatiyañatakixa, akhamanaka lurañanakaru kiptatawa:

ƒ Iberoamérica markanaka taypina yatitanaka, amuyutanaka uñstayañaru, lurawinakapa, utjirinakapa khuskha jaljtayañaru ch’amachañaraki, yanapañaraki.
ƒ Iberoamérica markanaka manqhansa, yaqha tuqi markanakansa qhawqhatixa yatitanakapasa, amuyutanakapasa, uñch’ukiñanakasa, ist’añanakasa, tukt’awinakasa, ullaña pankanakasa utjki ukanaka khuskhata jaljtayañatakixa kunjamattixa yanapt’asipxaspa uka utt’ayañawa wakisi.
ƒ Markanakasana maynita mayniru yanapt’asiñataki, yatitanakasa, amuyutanakasa sapa markatakisa uka kikipa miratatañapataki, , jani khitinsa jark’ata kawksarusa sarañapataki, taqi chiqansa uñt’ayañataki, maynita maynirusa jani qullqilyku mayikipasiñatakixa, kunaymana lurawinaka amuyusina utt’ayañawa wakisi.
ƒ Kunanakatixa lurañanakxata yatitäki; ukhamarusa kunaymana yatitanaka mayninakaruyatiyañataki, uñt’ayañatakixa, kunaymana yanapt’asiñanakampi, waxt’anakampi uñstayañawa wakisi. Ukampiwa khaya qhipt’ata jach’a markanakana waljata apsutanakaparu ch’amachañaxa wakisirakiwa.
ƒ Waljata apsuta inuqata yatitanakxata, amuyutanakxata, ukhamarusa kunanakatixa markanakana jukïrinakapankki, sarnaqawinakapankki ukanakxata jakhutanakasa utjki uka nayraru sartayaña, mayninakaru yatiyaña, uñt’ayañawa wakisi; ukhamarakiwa,
ƒ Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapana kunanakatixa luratäki, kuna yatitanaka amuyutanakatixa utjki ukanaka purapata apsuñataki, jaljtayañataki amtanakaru arxatañawa wakisi, ukhamarusa, kawki markanakantixa waljata apsuta, inuqata yatitanakasa, amuyutanakasa qhipt’atäki ukanakaru nayraqata mantayañawa wakisi.

UÑSTAYIRINA, INUQIRINA KAMACHINAKAPATA
Sarnaqawinakana, yatitanakana, amuyutanakana, yant’ata yatiñanaka, yatichañanakana qhanstitr inuqatanakaxa ch’amachatarakini, jark’atarakiniwa, kunatixa inuqirinakana kamachinakapaxa taqinisa khuskhata yatiyawinaka uñt’atampi, yatiñanakampi, yatitanakampi, amuyutanakampi jukha purata jalthapitaxa, jach’a markanakana nayraru sartatapa, walt’atapa imxasiriwa.

Inuqirinakana kamachinakapa imxasiñatakixa, kunanakatixa lurañanakataki machaqa yatitanaka uñstki uka jakxatañataki, kunaymana machaqa uñstatanakaru mantañataki, ukhamarusa kunaymana utjirinaka yatiyañatakixa, kunaymana lurawinaka ch’amachañawa wakisi.

MARKANAKANA SARNAQAWIPA, YATITAPA, AMUYUTAPA JUKÏRIPATA Markanakana sarnaqawipa, yatitapa, amuyutapa jukïripaxa, kunjamsa sapa maynisa aka pachanxa sarnaqtana, jaktana, kunanaksa lurtana uka qhananchiriwa. Ukhamarakiwa, Iberoamérica kumuniräranakapaxa kunjamsa uñasitapatpacha mayjt’apxi uka arsuriwa; ukatwa sapa markana kankañapa uñachayi.

Markanakana yatitapa, amuyutapa jukïrinakapanxa, kunaymana yänakapampi, lup’itanakapampiwa ukanki, ukatwa kamachinakapaxa iyawa sataxa.

Markanakana sarnaqawinakapa, tatitapa, amuyutapa jukïripxa k’atampi uñt’asina, achachilanakata allchhinakaru yatiyasina, nayraru irptasina, chijinakata jark’aqañawa wakisixa, ukatakixa kunanakatixa luraña wakiski uka lurañawa, aka pachana utjasirjamaruxa taqpachaniru wakt’situ; uka kikiparakiwa ukaxa markanakasa irpnaqiri, p’iqichirinakaruxa wakt’arakikiwa.

Kuna pachatixa markanakasana yatitanakapa, amuyutanakapa apxastana ukaxa, chiqpachapuniwa nayraru sartaspa, jaqinakapasa khuskha ukanakampixa kusist’apxarakispa, walt’apxarakispa.

Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa jukïripa iyawa sasa uñt’añataki, kuna jani walinakatsa jark’aqañataki, yaqha tuqinakaru jani alakipañataki, jani lunthatasiñataki, jani kuna kamachini yaqha tuqinakaru apsuta kutsuyasiñatakixa, taqi markanakana yanapt’asiñanakaparuwa waytata.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, YATICHAÑANAKATA

Kunalaykutixa markanakana sarnaqawinakapampi, yatitanakapampi, amuyutanakapampi, yatichañanakampixa, jani yaqhaqtatapkiti, ukata wakisiwa:

ƒ Iberoamérica markanakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa khusa uñt’añataki, wali yäqañatakixa Sistema Educativo taypina ch’amachañawa.
ƒ Markanakana yatichaña tuqita amuyutanakarusa, wakichatanakarusa akhamanaka apantañawa wakisi: inquirí jaqinakaru yanapt’aña, markanakana sarnaqawinakapata khusa amuyt’iri jaqinaka yatichaña.
ƒ Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa uñasitanakapatpacha sarnaqawinakapa currículo wakichataru apantañawa wakisi; ukhamarakiwa, taqpacha markanakasa khuskha yatiqañaru waytasiñanakapawa wakisi.
ƒ Kawki chiqanakantixa nayra pachata jutiri markanaka, jaqi markanaka utjapki ukawjanakanxa, yatichañata amuyutanakaru, wakichatanakaruxa taqinsa iyawa sata, amuyuta, kamachjama utt’ayata arunakapasa, amuyutanakapasa, yatiwinakapasa uskutañapawa.
ƒ Taqpachanirusa khuskhata liyiñasa, qillqañasa, qallta yatichawi katuqañasa wakt’iwa; ukhamarakiwa, taqini liyiñapataki, taqpachani kuna liyiña pankanakarusa, pankanakani utanakarusa khuskhaki puriñanakapaxa wayt’aña kamachinakaskapuniwa.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, PACHASATA.
Markanakana sarnaqawinakapampi, yatitanakapampi, amuyutanakapampi, aka pachankirinakampi, pachampixa mayachasitapxiwa. Aka mayachasitaru ch’amachañatakixa wakisiwa:

ƒ Wiñaya taqpachani jani t’aqisisa jakañataki amuyusisa nayraru sartaña.
ƒ Aka pachana utjirinaka, jaqinakapana yatitanakapa, amuyutanakapa khuskha chaninchañataki, jani walinakata jark’aqañataki, kunaymana lurawinaka aruskipaña.
ƒ Aka pachasa chaninchañataki ch’amachañawa wakisi, kunatixa ukaxa markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa jukïripana maya chiqaparakiwa.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, YANT’ATA YATIWINAKATA, LURAÑA YATIÑANAKATA
Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa nayraru sartayañatakixa, yant’ata yatiwinaka, luraña yatiñanaka , taqpachani yanapt’asisa ch’amachañawa wakisi, ukhamatwa walt’awinakapaxa khuskhata taqinirusa munataparjamawa wakt’añapa.

Uka jakxatañatakixa, wakt’iwa:

ƒ Sapa jach’a markanakana, mathapita jach’a suyunakana apnaqañataki amuyutanakapa nayraru irptaña, ch’amachaña; ukhamarakiwa, yant’ata yatiwinaka, luraña yatiñanaka yatxataña nayraru irptañataki, taqi tuqiru yatiyañatakixa, Iberoamérica markanaka yanapt’asiñanakaparu ch’amachañawa.
ƒ Markanakana utjasiri taqpacha jaqinakana, machaqa uñstiri luraña yatiñanakaru, walt’atanakaparu khuskhaki puripxañapataki yanapañawa.
ƒ Qhawqhatixa markanakana yatitanakapasa, amuyutanakapasa utjki uka uñstayañataki, mirañapataki, yatiyañataki, uñt’ayañatakixa, machaqa uñstiri luraña yatiñanaka nayraru irptaña, apnaqaña ch’amachañawa. Ukata maysatxa, yaqha jaqinakaru yatichañaru yanapaña, markanakaxa maynita mayniru yatitanakapsa, amuyutanakapsa wakisitapjama, munatanakapjama mayikipasipxañapa.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, YATIYAÑANAKATA
Yatiyawinaka puriyirinakaxa kunanaka uñstayañatakisa, markanakasana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa yatiyañatakisa, nayraru irptañatakisa khusa chiqawjapxiwa. Ukhamaxa akhamañapawa:

ƒ Taqpacha kumuniräranakasa, taqpacha mathapita jaqinakasa luraña yatiñanakarusa, yatiyawi apnaqiri chiqawjanakarusa khuskhaki puripxañapataki ch’amachaña.
ƒ Markanakana kunaymana sarnaqawinakapa jach’a suyunsa, aka pachansa uñt’añatakixa, Iberoamérica chiqawjanakana machaqa yatiyawi apnaqirinanaka uñstañaparu yanapañawa.
ƒ Yatiyawi apnaqirinakana, jaqinakaru sarnaqawinakapata, yatitanakapa, amuyutanakapa luqaña wakt’ataparu chaninchaña.
ƒ Kumuniräranakpura aruskipañaparu, markanakana kunaymana yatitanakapa, amuyutanakapa jaqinaka taypina miratatañapatakixa yatiyawinaka apnaqirinakaxa maya jaqinkpansa, kumuniräranakankpansa nayraru sartañapataki ch’amachañawa.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, MAYACHASITA JUKÏRITA.

Markanakana sarnaqawinakapata, yatitanakapata, amuyutanakapata jaliri yänaka, lurañanaka uñstañapataki, mirañapataki, maysata maysaru apañatakixa, kuna lurañanakatixa wakiski uka lurañaru yanapañawa

Markanaka irptañataki amuyutanakaxa, aka uñstatanakxa taqi tuqitsa iyawa sasa uñt’at’añapawa, ukata nayraru sartañapatakixa kunatixa wakiski uka
wakichañawa. Jach’a markanaka taypinsa, Iberoamérica markanaka taypinsa uñt’atañapatakisa, chaninchatañapatakisa ch’amachatarakiñapawa.

MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA, YATITANAKAPATA, AMUYUTANAKAPATA, YAQHA TUQI JAQINAKANA MARKANAKARU SART’ATATA

Markanakana sarnaqawinakapampi, yatitanakapampi, amuyutanakapampi, yaqha tuqi jaqinakana markanakaru sart’atapampi jakisthapiyañatakixa, machaqa lurawinakawa wakisi, kunatixa markanaka sart’iri jaqinaka irpanaqirinakaxa amuyutanakapansa, jakxatañanakapansa sapa urutjama jilxati. Ukatwa uka jakisthapiyañaxa ch’ama jakxatañaru, jalantañanakaru puriña wayt’asi, ukhamatwa jukïrinaka suma imxasinawa wakisi. Uka kikiparakiwa kunaymana lurañanaka, suma apnaqatañapataki uñstayi.

Ukhamawa, ukatakixa:

ƒ Markanakaru sart’iri jaqinakataki amuyuta lurawinakaxa, markanakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa wali yäqapxañapa, kunjamäkitixa ukhama uñjañapa.
ƒ Kunanakatixa markanakaru sart’iri jaqinakataki lurawinaka luratäki ukata jalaqatanakaxa, markanakana kunaymana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapa wiñaya jakañaparuwa yanapañapa.
ƒ Markanaka sarnaqawinakapa irptañataki amuyutanakaxa, sart’iri jaqinaka apnaqirinakana lurawinakaparuxa khuskhata amuyusina yanapañapawa.

IV IBEROAMÉRICA MARKANAKANA SARNAQAWINAKAPATA Iberoamérica markanakanxa, sarnaqawinakapasa, yatitanakapasa, amuyutanakapasa taqiwjana jakaski, ukata yaqha chiqanakata sipanxa mayjarakiwa; ukanxa kunjamatixa achachilanakapaxa jakapkäna, kunjamatixa tununakasa mayjäki, sarnaqawinakasa mayjäki, uka uñt’ayasi.
Iberoamérica markanaka mayachasitapaxa, kunaymana jakawinakaparu, sarnaqawinakaparu iyawa sasawa uñt’asiyi. Ukata ukaxa yaqha markanakampi khuskhata aruskipañaruwa apasi.

Jach’a suyunakpura yanapt’asiñanakapataki ch’amachasiñawa wakisi, kunatixa ukampixa Iberoamérica markanakaxa, aka pachankiri markanaka taypiruxa walpacha sarxarutawa mantaspa.

Ukhamawa, aka arsutanaka taypinxa, kunanakatixa iyawa satäki, amuyunaka, jaqinakana wali utjañapataki inuqata arunakawa aka kartana yäqkaña qillqantataxa, ukata nayraru sartañapataki ch’amachatarakiniwa, kunatixa uka arsutanaka patxaruwa Iberoamérica markanakana sarnaqawinakapa, yatitanakapa, amuyutanakapasa sayt’arakini.